Αναγνώριση των δικαιωμάτων των γυναικών σε θέματα ποινικού δικαίου 

Ήταν το 1976, όταν η φεμινίστρια και ακτιβίστρια εγκληματολόγος Diana E. H. Russel εισήγαγε τον όρο γυναικοκτονία (femicide), εξηγώντας το ως το φαινόμενο του να δολοφονούνται γυναίκες από άνδρες, επειδή είναι γυναίκες. Με αφορμή τραγικές ειδήσεις από πρόσφατες περιπτώσεις τραγικών δολοφονιών γυναικών στη χώρα μας ξεκίνησε να χρησιμοποιείται ευρέως και άνοιξε ένα debate για το κατά πόσο είναι ορθός ή όχι ο όρος και για το αν τελικά «μειώνει» τις γυναίκες ή όχι.

Το παρόν άρθρο είχε δημοσιευτεί στη «Διοτίμα». Το συνέταξε η δημοσιογράφος Μελπομένη Μαραγκίδου και το καταθέτουμε με ορισμένες αλλαγές.

Υπάρχει ο όρος «γυναικοκτονία»;

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας η βία κατά των γυναικών περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα πράξεων – από λεκτικές παρενοχλήσεις και άλλες μορφές συναισθηματικής κακοποίησης, μέχρι την καθημερινή σωματική ή σεξουαλική κακοποίηση. Στην άκρη αυτού του φάσματος βρίσκεται η γυναικοκτονία. Ενώ η κατανόησή μας για τον όρο είναι περιορισμένη, γνωρίζουμε ότι ένα μεγάλο ποσοστό των γυναικοκτονιών είναι σε βάρος γυναικών που βρίσκονται σε βίαιες σχέσεις και διαπράττονται από τον νυν ή έναν πρώην σύντροφό τους. Ο ορισμός, λοιπόν, που παρουσιάζει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας για τη γυναικοκτονία, είναι ότι πρόκειται για “ανθρωποκτονία γυναικών” από πρόθεση επειδή είναι γυναίκες.

Παράλληλα, σημειώνεται ότι η γυναικοκτονία συνήθως διαπράττεται από άνδρες, αλλά κάποιες φορές συνεργούν και γυναίκες, συνήθως μέλη της ίδιας οικογένειας. Στις περισσότερες περιπτώσεις γυναικοκτονία διαπράττει σύντροφος ή πρώην σύντροφος που συνήθως είχε και μακρόχρονη κακοποιητική συμπεριφορά, απειλούσε, κακοποιούσε ή/και εκφόβιζε τη γυναίκα, η οποία πολύ συχνά βρίσκεται σε θέση φυσικής ή/και οικονομικής αδυναμίας σε σχέση με αυτόν.

Είναι σε βάρος των γυναικών αν ξεχωρίσουμε τη γυναικοκτονία από την ανθρωποκτονία;

Ένα επιχείρημα που ακούστηκε αρκετά στο δημόσιο διάλογο γύρω από τον όρο, ήταν το ότι το να διαχωρίσουμε τη γυναικοκτονία από την ανθρωποκτονία είναι σεξιστικό και διαχωρίζει τις γυναίκες. Απευθύνθηκα, λοιπόν, στη Φωτεινή Κούβελα, Γενική Γραμματέα Ισότητας των Φύλων, για να τη ρωτήσω τι απαντά σε όσους θεωρούν ότι διαχωρίζει τις γυναίκες η υιοθέτηση του όρου «γυναικοκτονία». Όπως εξηγεί, «Ο όρος γυναικοκτονία είναι ένας όρος πολύ συγκεκριμένος. Δεν αναιρεί, ούτε αντιτίθεται στον όρο ανθρωποκτονία. Στο βαθμό, λοιπόν, που προσλαμβάνεται ως νεολογισμός, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι νεολογισμοί δεν γεννιούνται από σύμπτωση. Προκύπτουν ως επιτακτική ανάγκη, βρίσκονται σε άρρηκτη σύνδεση με τον κοινωνικό παλμό, τον οποίο αφουγκράζονται, ορθώνονται για να δώσουν σχήμα, όνομα και ουσία σε κάτι που αποκτά αρτιότερη δομή και χαρακτηριστικά, ανασυνθέτοντας εν πολλοίς τις προϋπάρχουσες έννοιες».

Τι λένε τα στατιστικά στοιχεία για το ζήτημα

Σε αίτημα προς το υπουργείο Προστασίας του Πολίτη για στοιχεία ανθρωποκτονιών την τελευταία δεκαετία, μας επιβεβαίωσαν ότι δεν υπάρχει ποιοτική, παρά μόνο ποσοτική περιγραφή. Δηλαδή, δεν υπάρχουν στατιστικά στοιχεία για τα αίτια για τα οποία έγιναν αυτά τα εγκλήματα, ούτε το φύλο του δράστη ή τη σχέση του με το θύμα. Όπως σημειώνει σε κείμενό του για το θέμα αναλυτικά και το Κέντρο Γυναικείων Ερευνών και Μελετών «Διοτίμα», «κάθε μέρα, σε όλον τον κόσμο, δολοφονούνται 137 γυναίκες, κατά μέσο όρο, από -πρώην ή νυν- συζύγους ή συντρόφους ή από κάποιο μέλος της οικογένειάς τους. Από τις 87.000 δολοφονίες γυναικών παγκοσμίως το 2017, το 58% διαπράχθηκε από -πρώην ή νυν- συζύγους ή συντρόφους ή μέλη της οικογένειας τους, σύμφωνα με νέα στοιχεία του Γραφείου των Ηνωμένων Εθνών για τα Ναρκωτικά και το Έγκλημα (UNODC).

Έτσι, σύμφωνα με την έκθεση Η βία κατά των γυναικών και η προσχώρηση της Ε.Ε. στη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης που δημοσιοποίησε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στις 15 Νοεμβρίου 2017, η έμφυλη βία και συγκεκριμένα η ενδοοικογενειακή βία έχει καταστεί για τις Ευρωπαίες μεταξύ 15 και 44 χρόνων η πρώτη αιτία αναπηρίας και θανάτου, αφήνοντας πίσω ακόμη και τα αυτοκινητικά δυστυχήματα ή τον καρκίνο. Οι αριθμοί είναι τρομακτικοί, καθώς όπως καταγράφεται «50 γυναίκες στην Ε.Ε. δολοφονούνται κάθε εβδομάδα, από νυν ή πρώην σύντροφό τους».

Τι θα σήμαινε μια νομική αναγνώριση του όρου;

Η Χαρά Χιόνη-Χότουμαν, δικηγόρος από το Κέντρο Γυναικείων Ερευνών και Μελετών «Διοτίμα», εξηγεί: «Η ανθρωποκτονία από πρόθεση, σύμφωνα με το άρθρο 299 του Ποινικού Κώδικα τιμωρείται με την ποινή της ισόβιας κάθειρξης. Ωστόσο, στην πράξη, σε πολλές περιπτώσεις η ποινή αυτή μειώνεται λόγω των ελαφρυντικών περιστάσεων που αναγνωρίζονται από το δικαστήριο. Επομένως, ο δράστης συχνά τιμωρείται με μικρότερη ποινή. Η εισαγωγή στον Π. Κ. αυστηρότερων ποινών σε περιπτώσεις γυναικοκτονιών θα μπορούσε να γίνει με διαφόρους τρόπους. Η ένταξη αυτή θα μπορούσε να γίνει είτε προσθέτοντας ως βάση διακρίσεως στο άρθρο 82Α του Π.Κ. τη διάκριση λόγω φύλου, είτε εισάγοντας επιβαρυντική περίσταση απευθείας στο άρθρο 299 Π.Κ. Από την άλλη, και στο υπάρχον πλαίσιο θα μπορούσε να αναπτυχθεί μία νομολογία η οποία θα εντάσσει στο πλαίσιο της επιμέτρησης της ποινής -άρθρο 79 Π.Κ.- τον παράγοντα της έμφυλης βίας. Πέρα από τις πρακτικές συνέπειες ενός τέτοιου μέτρου, αναμφισβήτητα η εισαγωγή επιβαρυντικής περίστασης υποδηλώνει την αναγνώριση του φαινομένου και αποκτά και συμβολικό χαρακτήρα».

Θα αναρωτιόταν κανείς, όμως, ποιο είναι το αναγκαίο εγκληματολογικό και κοινωνικό κριτήριο, ώστε ένα αδίκημα να αναβαθμιστεί νομικά και να τιμωρείται και η επιβαρυντική περίσταση. Η Χαρά Χιόνη-Χότουμαν απαντά πως, «Η νομική αναγνώριση του φαινομένου, της εκ δόλου δηλαδή αφαίρεσης της ζωής γυναικών επειδή είναι γυναίκες, δεν συνιστά ένα “νέο” αδίκημα. Πρόκειται για το αδίκημα της ανθρωποκτονίας από πρόθεση το οποίο –θα πρέπει να- τιμωρείται βαρύτερα, όταν από τις περιστάσεις προκύπτει ότι τελείται λόγω του γεγονότος ότι το θύμα είναι γυναίκα. Η βαρύτερη τιμωρία προκύπτει από την κοινωνική ανάγκη και το αίτημα να παταχθεί το φαινόμενο της βίας εναντίον των γυναικών, το οποίο έχει λάβει ιδιαίτερα μεγάλες διαστάσεις. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειωθεί πως είναι απαραίτητη η συλλογή και η επεξεργασία τέτοιων στοιχείων, που δυστυχώς λείπουν από τη χώρα μας».

Σημείωση της σχολιάστριας: θα συμφωνήσω σε όλα με το άρθρο και με τη συνάδελφο κυρία Χιόνη-Χότουμαν , επιφυλάσσομαι στο ότι μόνη η ένταξη νομολογίας στο ήδη υπάρχον πλαίσιο περί επιμετρήσεως της ποινής του παράγοντα της έμφυλης βίας δεν επαρκεί , αλλά χρήζει και νομοθετικού πλαισίου, ώστε να μην αφήνεται κανένα περιθώριο στα δικαστήρια να αποφαίνονται ελεύθερα επί του ζητήματος. Η νομολογία μόλις την τελευταία δεκαετία αποτελεί πηγή δικαίου στο εγχώριο δικαιϊκό σύστημα (ιεραρχικά χαμηλότερη ωστόσο από την κοινή νομοθεσία) και θα ήταν ενδεχομένως ασφαλέστερο αυτό το ιδιαιτέρως επισφαλές και διφορούμενο θέμα να θεσμοθετηθεί με νομοθετικό τρόπο. Σε αυτό το σημείο να αναφέρουμε ότι στο άρθρο 116 του Συντάγματος περιλαμβάνεται η λήψη μέτρων που οφείλουν να αίρουν τις διακρίσεις εις βάρος των  γυναικών , πρόβλεψη που καταρχάς αναγνωρίζει τις υφιστάμενες διακρίσεις μεταξύ φύλων χωρίς να τις εξειδικεύει κι έπειτα παρέχει ένα ευρύ φάσμα ερμηνείας κι εξειδίκευσης, πρωταρχική έκφανση του οποίου (θα έπρεπε να) είναι η προστασία των γυναικών μέσω του ποινικού κώδικα.

Το προκείμενο άρθρο δημοσιεύτηκε στις αρχές του 2019. Έκτοτε , επακολούθησε αναθεώρηση του ποινικού δικαίου τον Ιούνιο του 2019 , όπου προστέθηκε στο άρθρο 82Α του ΠΚ  η φράση «έγκλημα κατά παθόντος λόγω ταυτότητας ή χαρακτηριστικών φύλου», φράση που αγγίζει τη βαρύτητα του ζητήματος ακροθιγώς. Εμείς σαν δέλτα στα πλαίσια του αγώνα μας για τα ανθρώπινα δικαιώματα και για την ουσιαστική ισότητα των πολιτών και των φύλων ζητούμε αφενός την αναγνώριση του όρου γυναικοκτονία ως δόκιμου νομικού όρου με όλες τις συνέπειες που αυτός φέρει (επιβαρυντικές περιστάσεις, διάκριση εγκλήματος σεξιστικού χαρακτήρα κλπ) κι αφετέρου να μην περιορίζεται ο χαρακτήρας της έμφυλης βίας σε μια αόριστη και ίσως δυσδιάκριτη φράση στο νόμο, αλλά να γίνει με κάθε πιθανό τρόπο (προβλέψεις, διατάξεις, νόμοι, αποφάσεις ανώτατων δικαστηρίων κλπ)  αναπόσπαστο μέρος της νομοθεσίας και της νομολογίας η αντιμετώπιση τέτοιων εγκλημάτων που στρέφονται κατά γυναικών (ή ανθρώπων που φέρουν γυναικεία χαρακτηριστικά) με μεγάλη αυστηρότητα, έστω κι αν αυτά δεν φτάνουν μέχρι την ανθρωποκτονία (φερ’ ειπείν επιθέσεις παντός είδους, σωματική βία, στιγματισμός ή ακρωτηριασμός –χαράκωμα κλπ).

Σχόλια – επιμέλεια: Ίριδα Σταθάκου – νομικός

Πηγή